Home is (w)here...?
Terugkeren naar het geboorteland na een tijd in het buitenland gewoond en gewerkt te hebben blijkt vaak uitdagender te zijn dan aanvankelijk verwacht. Voor sommigen blijkt de terugkeer zelfs moeilijker te zijn dan de eigenlijke verhuis naar het buitenland. De terugkeerervaring vindt echter zelden plaats in een sociaal vacuüm: heel wat mensen in de sociale omgeving kunnen de terugkeer dan ook vergemakkelijken of net bemoeilijken. Daarnaast heeft een buitenlandse ervaring vaak ook een invloed op hoe we naar onszelf kijken. Voor sommigen zal de buitenlandse ervaring erg centraal staan voor hun zelfbeeld, daar waar dit voor anderen minder het geval is.
Zowel op basis van interviews als vragenlijsten, deed ik onderzoek in het kader van een doctoraat naar de invloed van persoonlijke relaties op de terugkeerervaring van expats. Daarnaast keek ik ook naar het belang dat gehecht wordt aan de ‘internationale identiteit’ (m.a.w. hoe belangrijk de buitenlandse ervaring is voor het zelfbeeld) en hoe dit de terugkeer beïnvloedt. Hieronder geef ik kort enkele belangrijke bevindingen van mijn doctoraat weer.
Gezinsleden spelen een erg belangrijke rol voor de terugkeerervaring. Partners en kinderen zijn een belangrijke bron van steun in deze uitdagende periode. Ze kunnen door hun ondersteunende rol de terugkeer aanzienlijk vergemakkelijken. Wanneer zij echter zelf moeilijkheden ervaren, kunnen ze de terugkeer ook net moeilijker maken. Er zijn heel wat verschillende redenen waarom de terugkeer voor partners en kinderen ook best lastig kan zijn. Zo is het voor partners vaak een hele uitdaging om een interessante job te vinden bij terugkeer omdat ze vaak voor een bepaalde periode niet actief waren op de arbeidsmarkt of professioneel een andere richting insloegen. Wanneer de partner bij ‘terugkeer’ niet terugkeert naar zijn/haar eigen geboorteland dient er ook vaak een nieuwe taal geleerd te worden, wat deze transitie aanzienlijk kan bemoeilijken. Soms verhuist de partner niet mee naar het buitenland, maar ook in deze situatie dienen alle gezinsleden door een aanpassingsperiode te gaan totdat ieder zijn eigen plekje in het gezin weer heeft gevonden.
Bij terugkeer dienen kinderen zich op hun beurt vaak in te werken in een nieuw schoolsysteem en nieuwe vriendschappen op te bouwen. Het is dan ook belangrijk om de terugkeer zorgvuldig voor te bereiden voor alle gezinsleden en te anticiperen op mogelijke uitdagingen. Zo kan het bijvoorbeeld interessant zijn om de taal van het land waarnaar men terugkeert, reeds vooraf thuis te oefenen wanneer de partner en/of kinderen deze taal nog niet vlot beheersen. Ook kan het helpen om reeds voor de terugkeer uit te zoeken in welke verenigingen kinderen kunnen worden ingeschreven om hun hobby’s verder te zetten bij terugkeer. Wanneer kinderen vrij snel de draad kunnen oppikken met buitenschoolse activiteiten, vergemakkelijkt dit ook vaak het opbouwen van nieuwe vriendschapsrelaties.
Organisaties die expats en teruggekeerde expats tewerkstellen, hebben er dan ook alle baat bij om ook de terugkeerervaring van de gezinsleden zo goed als mogelijk mee te ondersteunen. Dit blijkt een aspect te zijn dat vaak nog grotendeels ontbreekt in de expatpolicy van organisaties. Zo kan het bijvoorbeeld interessant zijn om ook partners te betrekken bij infosessies rond de terugkeer, een flexibele werkregeling te treffen voor de eerste maanden na terugkeer en informatie te verstrekken over hoe men efficiënt persoonlijke zaken kan regelen (o.a. vinden van een school voor de kinderen en werk voor de partner, leren van de taal).
Naast gezinsleden, zijn ook vrienden en familie uit de bredere sociale omgeving van belang voor een vlotte terugkeer. Zo lijkt het heel zinvol om contacten met mensen uit het geboorteland goed te onderhouden tijdens de buitenlandse periode. Terugkerende expats kunnen er op verschillende manieren voor zorgen dat men bij terugkeer nog warme contanten heeft in het geboorteland. Enerzijds is het aangewezen om tijdens het buitenlands verblijf contact te houden door middel van ICT en bijvoorbeeld een blog bij te houden, Whatsapp video’s te posten van dagdagelijkse (en minder dagdagelijkse) rituelen, en regelmatig skype-afspraakjes in te plannen met mensen uit het geboorteland. Anderzijds lijkt het ook belangrijk om -indien mogelijk- echt face-to-face contact te onderhouden. Dit kan zowel door zelf naar het geboorteland te reizen als door mensen uit het geboorteland uit te nodigen om op vakantie te komen. Dit laatste heeft ook als belangrijk voordeel dat mensen die op bezoek komen in het buitenland, zich beter kunnen inbeelden hoe het leven daar is. Tijdens de terugkeerperiode wordt het vaak als erg aangenaam ervaren als mensen uit het geboorteland zich iets kunnen voorstellen bij de buitenlandse ervaring. Maar ook tijdens de terugkeerfase zelf, kan de repatriate initiatief nemen om de contacten met vrienden en familie in het geboorteland snel weer op te pikken. Een terugkomstfeest is bijvoorbeeld ideaal om iedereen nog eens bij elkaar te brengen en vrienden en familie te laten weten dat je terug bent. Het lijkt daarom belangrijk om te investeren in warme contacten in het geboorteland, zowel tijdens de buitenlandse periode als tijdens de terugkeer; en dit zowel face-to-face als door gebruik te maken van moderne communicatietechnologie.
Door alle ervaringen die men opdoet in het buitenland, groeit er vaak een gevoel dat men is veranderd of ‘anders’ is dan mensen die altijd in hun geboorteland zijn blijven wonen. Voor sommigen wordt die buitenlandse ervaring een cruciaal kenmerk van hoe ze naar zichzelf kijken, of met andere woorden, het ‘expat geweest zijn’ wordt een belangrijk deel van hun identiteit. Des te sterker deze buitenlandse identiteit, des te minder bereid men doorgaans lijkt om terug naar het geboorteland te verhuizen en des te moeilijker het is om terug te aarden in het geboorteland. In sommige gevallen is het dan ook interessanter om eerder een nieuwe buitenlandse ervaring te overwegen dan voor lange tijd terug te keren naar het geboorteland. Warme contacten met mensen uit het geboorteland kunnen echter soelaas bieden. Wanneer men kan terugvallen op goede connecties in het geboorteland, lijkt die internationale of expat identiteit minder belangrijk te zijn voor het zelfbeeld van de repatriate, wat vervolgens zorgt voor een vlottere terugkeerervaring. Ook vanuit deze invalshoek geldt dus dat het zeker de moeite loont om te investeren in warme contacten in het geboorteland om de terugkeer vlot te laten verlopen.
Samengevat kan er gesteld worden dat het voor een vlotte terugkeerervaring belangrijk is om acties te ondernemen om de overgang voor alle gezinsleden zo vlot mogelijk te laten verlopen. Organisaties die expats en teruggekeerde expats tewerkstellen, kunnen hier ook een positieve rol in spelen. Daarnaast is het aangewezen om contacten in het geboorteland goed te onderhouden tijdens de buitenlandse periode en ook bij terugkeer voldoende te investeren in deze persoonlijke relaties in het geboorteland.
In dit artikel schets ik enkele algemene bevindingen uit mijn doctoraat. Voor uitgebreidere resultaten kan u contact opnemen via lore.vangorp@ugent.be. Het doctoraat werd geschreven aan de vakgroep sociologie aan de universiteit van Gent onder begeleiding van professor Peter Stevens (Universiteit van Gent, vakgroep sociologie) en professor Smaranda Boroş (Vlerick Business School).
